Voor de sociaaldemocratische beweging biedt de islam een uitgelezen mogelijkheid tot samenwerking. Net als binnen de sociaaldemocratie staan binnen de islam sociale gerechtigheid en zorg voor de zwakkeren in de samenleving namelijk centraal. Deze religie wordt in onze samenleving echter sinds ‘11/9’, en zeker sinds de moord op Van Gogh, steeds vaker weggezet als onverenigbaar met onze democratische waarden.
De stelling dat de islam onverenigbaar is met democratie wordt in de grootste moslimsamenleving van de wereld, Indonesië, echter weerlegd. Miljoenen overtuigde moslims zetten zich daar al decennia lang – vol passie – in voor een pluriforme democratische staat. Hun tegenkrachten komen vooral uit de hoek van de oude machthebbers die hun bevoorrechte posities proberen te behouden, desnoods met geweld. Waar zij, net als de moslims in onze samenleving, echter ook sterk mee te maken hebben, is de uitgesproken antidemocratische stroming binnen de islam, het Wahabisme, die elke poging tot een open en democratische staatsvorming tegenwerkt, desnoods met bruut geweld.
Itjihad
Desondanks gaan overtuigde moslims in Indonesië door met hun strijd voor een pluriforme en open democratische samenleving, soms met gevaar voor eigen leven. Die strijd vloeit mede voort uit de wijze waarop zij het principe van itjihad [kritisch en onafhankelijk interpreteren van Koranteksten en de Hadith (overlevering)] toepassen. Hierdoor vinden zij aansluiting bij westerse democratische waarden, zoals vrijheid van godsdienst, het gelijkheidsprincipe van man en vrouw voor de wet en de erkenning van de scheiding van kerk en staat. Dit laatste op grond van het argument dat de moderne staat niet bestond in de tijd van de Profeet. Die kritische en vrije denkkracht om de eigen islamitische bronnen en traditie zo te interpreteren dat op basis daarvan een bijdrage geleverd kan worden aan het democratische debat is binnen Nederland nog zwak ontwikkeld. Door de wijze waarop de islam binnen onze samenleving wortel heeft geschoten, via laag opgeleide migranten, zijn er – ook onder de derde generatie moslims – nog maar relatief weinig grondig geschoolde Nederlandse moslimintellectuelen. Bovenal is er een schrijnend tekort aan kritische, onafhankelijke geestelijk leiders die naast een grondige theologische opleiding ook over een gedegen kennis beschikken van de intellectuele en politieke geschiedenis van Nederland.
Cola-light
Des te belangrijker is het dat onafhankelijk en kritisch denken binnen de islam te stimuleren. Een sociaaldemocratische beweging kan daar een belangrijke bijdrage aan leveren. De vergelijking met de Doorbraak gaat op tal van punten mank, maar is ten minste op één punt relevant. Want in 1946 ontstond er met de oprichting van de PvdA, mede dankzij de visie van de theoloog Willem Banning, een Doorbraak waardoor christenen zich loyaal konden aansluiten bij de sociaaldemocratie zonder hun christen-zijn te hoeven verloochenen. Zo zou de PvdA zich anno 2015 ruimhartig moeten openstellen voor pluriform denkende en tolerant handelende moslims zonder dat die hun overtuigd moslim-zijn hoeven te verloochenen. In dat kader is het van belang niet meer te spreken van ‘gematigde moslims’, alsof zij hun geloof op een ‘getemde wijze’ of als een soort van ‘cola-light’ moeten beleven om acceptabel te zijn voor de sociaaldemocratie. Juist door hen met alle respect voor de eigen geloofsbeleving op te nemen, kan er (meer) ruimte ontstaan voor die noodzakelijke, kritische zelfreflectie binnen de diverse moslimgemeenschappen in onze samenleving. Hierdoor kan een grotere politiek-maatschappelijke participatie van moslims binnen onze democratie ontstaan die op haar beurt de religieuze verhoudingen weer kan versterken. Want alleen indien vanuit verschillende religieuze en levensbeschouwelijke bevolkingsgroepen wordt samengewerkt aan het oplossen van maatschappelijke problemen ontstaat er beter begrip tussen de leden van die groepen.
Door Nico Schulte Nordholt
Dit is een herziene en sterk ingekorte versie van de lezing die Nico Schulte Nordholt hield op 10 februari 2015 tijdens een bijeenkomst van de PvdA IJsselstein.