Praten over geweld in de islam helpt ons niet verder – en toch is het nodig, stellen Gé Speelman en Mohamed Ajouaou.
Waarom helpt het ons niet verder? Omdat ‘de islam’ een bijna onmogelijkheid is. Je hebt het dan over zo’n 2 miljard mensen uit verschillende culturen. De diversiteit onder moslims is minstens zo groot als die tussen moslims en niet-moslims. Wat is in dit licht ‘islam’? Is het de islam van rechtsgeleerden van de al-Azhar en de Qarawiyin universiteiten? Is het de koran, en zo ja in welke interpretatie? Over de vraag hoe je ‘jihad’ moet interpreteren vanuit de koran en de soenna (de traditie van de profeet Mohammed) is tussen moslimgeleerden onderling een interessant en heftig debat gaande. Of moeten we meer in de richting gaan van de geleefde islam, die van de moslimbewoners van Almere en Molenbeek? Wat is voor hen ‘islam’, en hoe zien zij de connectie tussen islam en geweld? Studie van het ontstaan van hun denkbeelden laat zien dat er tal van factoren meespelen in het besluit van sommige jongeren om de weg van het geweld op te gaan, die als zodanig niet veel met de islam te maken hebben. Hoe scheid je ‘maatschappelijke factoren’ en ‘culturele factoren’ van ‘religieuze factoren’? Of lopen die altijd sowieso door elkaar?
Salafisme
En toch is het nodig dat we de kwestie van geweld in de islam adresseren. Want sommige moslims zijn ervan overtuigd dat het geweld dat ze toepassen gerechtvaardigd wordt door hun religieuze traditie. Wij hebben het hier vooral over georganiseerde verbanden van moslims die geweld en haat, bedoeld of onbedoeld, aan gewone moslims indoctrineren, over gepolitiseerde islam, kortom wij hebben het over wat bekend staat als het salafisme. Een beweging die volgens veiligheidsdiensten niet noodzakelijkerwijze gewelddadig is, maar wel denkbeelden uitdraagt die kunnen leiden tot geweld. Denkbeelden waaraan vaak de nietsvermoedende moslim ten prooi kan vallen.
De Britse antropoloog Talal Asad stelt voor dat we ‘islam’ verstaan als een discursieve traditie. Hij bedoelt hiermee dat er een doorgaande lijn is in de islam, een herkenbare traditie met gezagsdragers die de traditie bewaken, en dat die traditie tegelijkertijd voortdurend aan verandering onderhevig is, door culturele veranderingen, uitdagers van het gevestigde gezag en politieke machtsverschuivingen.
In de traditie van de islam is sprake geweest van strijd en geweld. Dat was van aanvang af zo: de profeet Mohammed werd geconfronteerd met tegenstanders die het nieuwe geloof met geweld de kop wilden indrukken. Hij en zijn aanhangers vochten terug en wisten uiteindelijk een aantal militaire overwinningen te behalen, die hen bevestigden in hun overtuiging dat God dit nieuwe geloof steunde. Van deze momenten van strijd draagt de koran de sporen. Gepolitiseerde islam en fundamentalistische stromingen maken hiervan echter een doctrine en dragen dit uit als zijnde de essentie van het islamitische geloof. Ze sluiten de ogen voor teksten in de koran en soenna die laten zien op welke manier je in vrede met andersgelovigen kunt leven.
Vredesteksten
Onderzoek van het SCP wees onlangs uit dat de meeste moslims in Nederland deze ‘vredesteksten’ de voorrang geven aan de ‘oorlogsteksten’ in hun traditie. De islamitische traditie is een levend geheel, een samenstelling van ‘wat is overgeleverd’ en ‘wat wij ervan maken’. Dat heeft ze gemeen met iedere discursieve traditie. Moslims in het Westen die zich engageren met de seculiere democratische rechtsstaat verloochenen daarmee niet hun traditie, maar geven er weer een andere draai aan, net zoals dat in het verleden is gebeurd in talloze islamitische samenlevingen.
Maar dat gaat niet vanzelf. ‘Vredesteksten’ in het islamitische geloof moeten verder uitgekristalliseerd en gepromoot worden. Dat kunnen alleen maar moslims doen. De samenleving als geheel moet alerter zijn op het discours van haat dat sommige islamitische stromingen verspreiden en dat aan de kaak stellen. Zoals de samenleving alert dient te zijn op elke andere polariserende kracht.
Gé Speelman en Mohamed Ajouaou zijn beiden universitair docent godsdienstwetenschappen.