Tijdens de Banning Conferentie reageerde Dion van den Berg (PAX) op de inleiding van Nico Schrijver. Hij pleitte voor het erkennen van het veranderingspotentieel van de burgers zelf.
In Nico Schrijvers betoog miste ik iets wat fundamenteel is. En dat zijn wij: de burgers. Schrijver sprak over de dingen die geregeld zijn vóór burgers, bijvoorbeeld via het fantastische verdrag voor de Rechten van de Mens. Maar waar is de burger als actor? Hoe kan Europa een bezield Europa zijn als wij, de burgers van Europa, er niet door bezield zijn?
Mauerspechte
Ik loop dezer dagen rond met een klein stukje van de Berlijnse Muur. Dat heb ik er persoonlijk uit gebeiteld. Ik was één van de zogenaamde “Mauerspechte”. Als het stil was in Berlijn, ‘s nachts, in november en december 1989, dan hoorde je nog kilometers verderop hoe burgers die muur te lijf gingen. Dat was een fantastisch geluid. We keken deze novembermaand terug op de val van de muur en waar ging het over? Over Reagan en Gorbatsjov. Maar over de bijdragen van burgers geen woord! De val van de Muur was echter ook een gevolg van het feit dat de burgers in de DDR het niet meer pikten. Zij liepen weg via het gat dat gecreëerd was in het IJzeren Gordijn tussen Hongarije en Oostenrijk en gaven aan: ‘de legitimiteit van onze staat is nul’.
Een van de belangrijke lessen van de val van de Muur hebben we blijkbaar nog niet geleerd en dat is dat burgers die in beweging komen voor democratie en mensenrechten, een grote veranderkracht vertegenwoordigen. Als ik nu kijk naar het politieke debat en het werk van diplomaten die werken in Syrië of Oekraïne, dan vraag ik me af: waar is het oog voor de burgers in die landen?
Venijnige etatistische trekjes
Misschien is dat ook wel een probleem voor de PvdA. De PvdA heeft traditioneel een sterke focus op mensenrechten, maar ook een paar venijnige etatistische trekjes. Vaak wordt gedacht vanuit de staat. Max van der Stoel, een zeer groot voorvechter van mensenrechten, had niet zo veel op met onze ‘ontspanning van onderop’ in de jaren tachtig. Zeker, hij knokte voor de mensenrechten in het interstatelijke strijdperk, maar hij vond het maar moeilijk gedoe met Charta 77, met Solidarność in Polen, met Neues Forum in de DDR en met groepen in de Sovjet-Unie. Overal had je die kleine groepen, maar al die beweging van onderop was toch ook een beetje een sta-in-de-weg van de officiële Détente-politiek. 25 jaar na de val van de Muur weten we eigenlijk nog steeds niet hoe we burgers centraal kunnen stellen in onze veranderingstheorieën en internationale interventies.
Oorlogsverleden
Vandaag de dag kunnen we blijkbaar Europa alleen ‘verkopen’ als het goed is voor ons. Maar als normen en waarden voortdurend alleen herleid worden tot verlicht eigenbelang, dan ligt Europa aan het infuus. En we kijken al zo technocratisch naar Europa. Een voorbeeld: de uitbreidingspolitiek. Als je kijkt naar het acquis communautaire, de wetgeving die noodzakelijk is om toe te treden tot Europa, dan zie je dat de criteria nijver worden afgevinkt door ambtenaren in Brussel. Maar dringt dat wel door tot de kern van waar Europa voor staat? We moeten bij de uitbreiding niet alleen datgene doen wat we succesvol gedaan hebben met de landen van Midden-Europa, namelijk het ondersteunen van het proces van een gesloten naar een open systeem. We moeten de tweede uitdaging erbij pakken en dat is dat recente oorlogsverleden helpen verwerken. En dat zit niet in het acquis communautaire. Je kunt niet zeggen: Servië mag pas lid worden als 65% van de bevolking het met ons eens is dat Milošević, Karadžić en Mladić oorlogsmisdadigers zijn. En het is echt een probleem dat wij nu denken dat Nikolić, de president van Servië, een pro-Europees politicus zou zijn! De man was en is een nationalist. We moeten in onze uitbreidingspolitiek van de EU veel creatiever zijn en nieuwe vormen van conditionaliteit beoefenen. En we moeten zeker niet, zoals de VVD wil, achteruit gaan hangen en kijken of het hen misschien wel lukt om te hervormen, of ach… misschien ook niet. We moeten veel pro-actiever handelen om burgers en overheden, kerken, vakbonden, culturele groepen en media te laten zien hoe wij Europese normen en waarden beleven.
Geïnspireerd door Europa
Overal kom ik mensen tegen die door Europa geïnspireerd zijn. Zelfs in Syrië. Er is nog steeds een groep mensen trouw aan de ambities van de revolutie die 3,5 jaar geleden begon. Ik kom die mensen tegen in mijn werk. Commandanten van het Vrije Syrische Leger verklaren dat in hun gebied alle groepen die bedreigd worden, bescherming moeten krijgen. Inclusief de christelijke gemeenschappen, inclusief de alevieten die traditioneel vooral tot het kamp van Assad behoren. Laten we die mensen niet in de steek laten.
Als we kijken naar die conflicten, laten we dan het veranderingspotentieel van de burgers zelf zoeken en versterken. Als wij hun veranderingspotentieel zien, dan zullen zij ons ook helpen om te zien wat onze Europese normen en waarden zijn, want wijzelf zien die vaak niet meer. Misschien hebben we daar dus de anderen van buiten Europa voor nodig, om te zien waar het werkelijk en wezenlijk om draait.
door Dion van den Berg, senior beleidsadviseur van PAX